Կյանքից հեռացել է քանդակագործ, ՀՀ ժողովրդական նկարիչ ԱՐԱ ՇԻՐԱԶԸ: Ձեր ուշադրությանն ենք ներկայացնում 2005 թվականին «9-րդ հրաշալիքում» տպագրված հարցազրույցը նրա հետ:
«Ռուսերենով ուղեկցվող խնջույքներում ես Չարենց էի արտասանում»
«Իմ գործերի կողքով անցնելիս հետաքրքիր մի զգացողություն եմ ունենում: Դրանք այլևս իմը չեն, այլ ժողովրդինը»,- ասում է քանդակագործ ԱՐԱ ՇԻՐԱԶԸ:
Այս
տարի ամռանը Երևան քաղաքում իր տեղը զբաղեցրեց մեծ բանաստեղծի՝ Հովհաննես
Շիրազի հուշարձանը: Մեր քաղաքը վաղուց էր սպասում դրան: Արձանի հեղինակը
բանաստեղծի որդին է՝ Արա Շիրազը: Հովհաննես Շիրազի հուշարձանի բացումը տեղի
ունեցավ նաև Գյումրիում, մի փոքր ավելի ուշ` սեպտեմբերի 24-ին, երբ
գյումրեցիները նշում էին իրենց քաղաքի օրը:
– Հովհաննես Շիրազը միայն իմ հայրը չէ, նա հայ ազգի գագաթներից մեկն է:
Արձանի նախանմուշը ես վաղուց ունեի: Առաջարկն անսպասելի էր:
Մալաթիա-Սեբաստիա համայնքի ղեկավար Աղվան Գրիգորյանը ինձ հրավիրեց և խնդրեց
ընդառաջել համայնքի բնակիչների խնդրանքին ու մեծ բանաստեղծի հուշարձանը
կանգնեցնել իրենց համայնքում: Կառուցմանն աջակցեցին «Հանրապետական»
կուսակցությունը և վարչապետ Անդրանիկ Մարգարյանը:
– Այն
հուշարձանը, որ տեղադրված է Մալաթիա-Սեբաստիա համայնքում, դեմքով նայում է
մեծ զորավարի՝ Անդրանիկի հուշարձանին, իսկ հետևում եկեղեցին է: Սա ինչ-որ
խորհուրդ ունի՞ իր մեջ:– Իհարկե, և խորհուրդները շատ են:
Եկեղեցին վկան է մեր պատմության, իսկ այն փոքր ժայռաբեկորը խորհըրդանշում է
Հայաստանը, ուր փոքր ուրվագծով պատկերված է նաև Մասիսը: Գաղափարները
նույնպես շատ են: Փորձել եմ ընդգծել շիրազյան համարձակությունը, ազատության
տենչը, նրա մտքերը և ոգին:
– Հե՞շտ է լինել Շիրազի որդին և ունենալ մայր, որը մայրն է ողջ Հայաստանի:–
Տարիների ընթացքում հասկացա, որ ոչ, հեշտ չէ: Եթե ինչ-որ մեկը չէր սիրում
Շիրազին, չէր սիրում և ինձ, և ընդհակառակը, եթե սիրում են նրան, սիրում են և
ինձ… Իմ ձեռք բերած ինչ-ինչ փոքր հաջողությունները վերագրվում են
ծնողներիս:
– Բայց չէ՞ որ գեները մեծ դեր են խաղում:–
Դեմ չեմ, բայց անմիջական փոխանցումը կասկածելի է: Ես ավելի շուտ տատիս,
պապիս գեներն եմ ժառանգել, քան հորս ու մորս: Բանաստեղծ հայրս բոստանչի
Թադևոսի որդին էր:
– Գուցե նրա ընդունակությունները պարզապես չե՞ն բացահայտվել:– Այ հենց դա եմ ուզում ասել: Գեները թաքնված են ժողովրդի մեջ: Եվ այն, ինչ դու ունես, ժողովրդի հարստությունն է:
– Հրաշքները շատ են: Հրաշալիքները՝ 7-ը: Ո՞րն է Ձեզ համար 8-րդ հրաշալիքը:– Մասիս սարը. մի՞թե հայի համար կարող է լինել ավելի մեծ հրաշք:
– Շիրազը հայրենապաշտ էր: Նրա վերաբերմունքը Մասիսի հանդեպ, մոր, հայրենիքի, կարելի՞ է ասել, որ անցել է Ձեզ:–
Ես պոետ չեմ և այդպիսի առանձին բաժիններ իմ արվեստում չկան: Բայց այդ
ամենը խտացված է մի ընդհանուր գաղափարի տակ՝ Արարատի: Այն և՛ մայր է, և՛
հայրենիք, և՛ ներկա, և՛ ապագա:
– Ի՞նչ խորհուրդ ունի կավը: Ինչո՞ւ շատ արձանագործներ նախընտրում են կավը:–
Կավը հողի խորհրդանիշն է: Հողը՝ մարդկության ամենաճիշտ, ամենաստույգ
խորհրդապատկերն է: Աստվածաշունչն ասում է՝ հող էիր, հող դարձար… Քանդակներ
են ստեղծում մարմարից, բրոնզից, փայտից, անգամ թղթից… Սակայն կավի հետ
շփումը մի ուրիշ պատրանք է ստեղծում: Բրուտագործությունը, որ
արձանագործությունից էլ առաջ է եղել, չէ՞ որ զուտ կենցաղային առարկաների
ստեղծում չէր, այլ անմիջական շփումն էր, կապը իր և մայր հողի հետ:
– «Արվեստն արվեստի համար» սկզբունքն ընդունելի՞ է Ձեզ համար:–
Հարցը՝ ո՞վ ենք մենք, ի սկզբանե հետաքրքրել է մարդուն: Եվ հենց այս հարցը,
այս անբացատրելի տիեզերքի գոյությունն է, որ ստիպում է մարդուն պրպտել,
մտածել, քանդակել, ստեղծել: Ի՞նչ է նշանակում «Արվեստն արվեստի համար»: Սա
անգամ չի էլ մոտեցնում այդ մեծ հարցին, որից էլ և ծնունդ են առնում
բազմաթիվ այլ հարցեր: Ո՞վ եմ ես: Ի՞նչ եմ անում այս անհայտ, դաժան ու
գեղեցիկ աշխարհում: Ո՞վ է ինձ ստեղծել այնպես, ինչպիսին որ կամ: Չէ՞ որ
կարող էի մեկը լինել բազում գազաններից, շատ նման, ասենք, կապկին կամ
վագրին:
– Արվեստը տալի՞ս է այդ հարցերի պատասխանը:– Զարմանալի կլիներ, եթե ինչ-որ մեկը պատասխան ունենար: Փորձում են…
– Իսկ Աստվածաշո՞ւնչը:–
Ըստ իս՝ Աստվածաշունչը հաշտեցնում է մարդուն իր ճակատագրի հետ և հենց այն
հանգամանքի, որ կա հարց, որի պատասխանը նա չի կարող գտնել: Վերջապես,
սովորեցնում է մարդուն մարդ մնալ:
– Ինքնատիպությունն ու
ազատությունը Ձեր մտածելակերպի և արվեստի գըլխավոր գիծն են, ներքին մղումը:
Բայց որքանո՞վ է ժողովուրդը ճանաչում այսօր իր արվեստագետին և նրա
արվեստը:– Դա կախված է նրանից, թե որքանով է տեսանելի
ասելիքը: Դրա համար ստեղծածդ քանդակը կամ արվեստի ցանկացած գործ պետք է
համապատասխանի գլխավոր ասելիքիդ: Եվ արդեն այլ հարց է՝ կհամաձայնե՞ն քեզ
հետ, թե՞ ոչ:
– Որպես արվեստագետ` ինչ կասեք. ինչպիսի՞ն է մեր քաղաքը, շատ չի՞ այլանդակվել այն այսօր:–
Ո՞ր տեսակետից. որ մի բան կառուցվում է, ուրեմն բավարա՞ր է, թե՞, որ
կառուցվում է, բայց բավարար չէ: Երևանը կորցրել է իր դեմքը: Կհարցնեք ինձ՝
ունեցե՞լ է արդյոք: Իհա՛րկե, ունեցել է: Դա ամենևին էլ թամանյանական դեմքը
չէ (նա ավարտին չհասցրեց իր գաղափարը): Երևանը ուներ մի հիանալի
միասնություն՝ թամանյանական և հին Երևանը: Այսօր քանդվել, աղճատվել է և՛
թամանյանականը, և՛ հինը:
– Իսկ ի՞նչ կասեք լեզվի մաքրության մասին:–
Տեսականորեն ավելի լավ է: Ասեմ ինչու: Այն ժամանակ խնդիրը ամենօրյա էր: Ես
և իմ շրջապատի մարդիկ մեծ ցավով էինք նայում ստեղծված պատկերին՝ ռուսական
դպրոցներ, ռուսական խոսք… Հայկական շատ օջախներում միայն ռուսերեն էին
խոսում: Ես մի վատ սովորություն ունեի. երբ խնջույքը, միջոցառումը
ուղեկցվում էր գլխավորապես ռուսերեն լեզվով, բաժակ էի բարձրացնում և
արտասանում ոչ ավել, ոչ պակաս՝ Չարենցի «Ես իմ անուշ Հայաստանի»-ն: Իբրև
բողոք, ըմբոստություն: Այդ լռելյայն ռուսացումը այսօր չկա: Իհարկե, տխուր
է, երբ նայում ես օտար կամ կիսահայերեն լեզվով գըրված ցուցանակներին: Բայց
նա, ով անում է դա, չի էլ հասկանում իր արմատների ուժը, փոքր, բայց հզոր
էությունը: Իսկ ի՞նչ են մտածում ղեկավար այրերը: Այ, հենց ամենաթողությունն
է ստեղծում այդ օտարամոլ պատկերը:
– Պատկերացնո՞ւմ եք կյանքն առանց արվեստի: Այսօր շատ չե՞նք հեռացել դրանից:–
Կյանքը արվեստ է: Թեև դա քչերն են հասկանում: Ազգի հոգին, կերպարը,
նպատակը, որ ունենք, երազանքը, տեսիլքը. այս բոլորը ցույց է տալիս արվեստը:
Այսօր քանդվում է հինը, բայց ստեղծվում է նորը: Գուցե փորձում են ստեղծել,
նոր գաղափարներ առաջ քաշել. համենայն դեպս, ես չեմ տեսնում: Մեր ունեցած
ներուժով առաջ ենք գնում: Ամերիկանացման դեմ Եվրոպան պայքարում էր
60-ականներից, իսկ մենք ընթանում ենք այդ ճանապարհով:
– Եվ ո՞ւր է տանելու այդ ճանապարհը:–
Հույսս մեր հզոր մշակույթն է, մեր մեծերը, մեր անցած ճանապարհը… Նայեք
հրեաներին. իրենց պետականության համար պայքարեցին 2000 տարի: Իբրև երազանք
ունենալով Ավետյաց երկիրը՝ հաղթահարեցին ամեն դժվարություն՝ սով, հալածանք,
արհամարհանք, ջարդ… Սա հիանալի մի օրինակ է ողջ մարդկության համար:
Մեր ունեցածը մի կտոր հող է, մի կտոր հայրենիք ու ամեն գնով պիտի պահպանենք այն…
Զրույցը` ԱՐՄԻՆԵ ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ
«9-րդ հրաշալիք», թիվ 351
21-27 նոյեմբերի 2005 թ.
