ՇԱՉԵԻ ՀՈՐԹԸ

Մի բուռ գյուղ է, ընդամենը երկու ծառ կա. մեկը՝ էլեկտրիկ Գուրգենի դռանը, մյուսը՝ ռուս Դինայի: Փոշոտ ու ալարկոտ փողոցներով գյուղի մեջտեղում կիսաքանդ եկեղեցին է՝ «ժամի գլուխը»: Գյուղից ներքև կամաց-կամաց իջնող ծովն է և ամպածրար լեռնաշղթան:

Շաչեն գյուղի ծայրին է ապրում: Խոշոր ոսկորներով, կնճռոտ և չորացած մի կին է Շաքեն, անզավակ: Ամուսինը պատերազմում կորցրել էր երեխա ունենալու ընդունակությունը:

Մթնշաղ էր արդեն, երբ ես դաշտից գառները գյուղ իջեցրի և վազեցի Շաչեի տուն: Նրա հորթը դեռ կեսօրին մոզ առավ փախավ: Ես չէի վազելու մի հորթի հետևից՝ անտեր թողնելով գառները: Պարզվեց՝ հորթը տուն չէր հասել: Մտածեցի, քանի մութը լրիվ չի ընկել, գնամ դաշտում հորթը փնտրեմ: Ես հինգերորդ դասարանում էի: Պատասխանատվության զգացումը կորած հորթի նման տռճիկ էր տալիս ներսումս: Բայց գյուղի ու դաշտի արանքում գերեզմանոցն էր: Մտքովս էլ չանցավ շրջանցել այն: Ուղիղ գերեզմանոցի միջով գնում եմ դեպի Գիլանոց կոչվող տեղանքը: Մեջս վախ չկար, հանկարծ հայտնվեց: Նայեցի կողքիս գերեզմանին. երեք շարք սրբատաշ քարեր՝ վրան սև բազալտից տապանաքար, որը հանդարտ բարձրացավ վերև և իջավ կողքի, իսկ սրբատաշ քարե աստիճանների միջից սկսեց լույս հորդել:

Ես փախա: Մեկն ընկել է ետևիցս: «Գոռնափշտիկ է», –  մտածում եմ ես: Նա հասավ ու փաթաթվեց ոտքերիս, ու ես ուշաթափված ընկա խոտերի մեջ: Հողը տրոփտրոփում էր սրտիս զարկերից: «Ես չեմ ասե՞լ՝ գերեզմանոցից սինձ ու ճպռուկ չքաղես», –  ասում էր ծուռբերան Լիպոն, որի բերանը ծռվել էր, երբ մի չարք ձեռքի ճիպոտով խփել էր նրա քթին: «Գիշերը մութ ջրի մեջ ինչու՞ ես նայում», –  ասես շշնջում էր մեր երգի դասատուն:

Չեմ հիշում ինչպես ուշքի եկա: Վեր կացա ու փշամզած, աշխարհով մեկ գոռալով, վազում եմ... դեպի Գիլանոց: Գերեզմաններից վերև Գոնչո Սարոյի տունն է: «Կովը կթում են, 2x2 = 4, ուրեմն ես չեմ ծռել», –  մտածում եմ ես ու գոռում, լաց եմ լինում ու վազում: Ետ նայեցի գյուղի կողմը. ժամի մոտ ահագին մարդ կար հավաքված: Բայց այդ մթանը ես նրանց այդքան հեռվից ինչպե՞ս տեսա:

–  Ի՞նչ ես ձենդ չոլերը գցել, –  հանկարծ դեմս հայտնվեց ճամփաբաժնի Արևը՝ բահը ուսին, թևերն ու դեմքը արևախանձ, մեծ, լիքը կրծքերով, մեզ էլ մի քիչ ազգական: Մի անգամ նրան ծովում տեսել էի լողանալիս: Նրա արևախանձ, կարմիր տուֆից շինած գլուխն ու թևերը կարծես կպած էին սպիտակ մարմարե մարմնին: Ես նայում էի նրան ու շարունակում գոռալ: Հասանք Գոնչո Սարոյենց տուն, ես գոռում եմ դեռ: Ջուր խմեցրին: Կցկտուր պատմեցի, թե ինչ է պատահել: Արևը ինձ տուն բերեց:

–  Վանուշի հոր գերեզմանն է եղել, –  հարցուփորձից հասկացավ մայրս, –  պիտի շիշ ջարդենք վրան, որ վախն անցնի, լավ մարդ էր, քաջ:

Շիշ որտեղի՞ց ճարենք. հարևաններն էլ չունեին:

Մի երեք լիտրանոց բանկայով եղբորս կինը բալի մուրաբա էր ուղարկել: Մայրս մուրաբան դատարկեց կաթի կավե տաշտի մեջ, վերցրինք ջրով լի բանկան ու Շաչեի ամուսնու հետ՝ դեպի գերեզմանոց: Ի միջի այլոց, հորթն արդեն տուն էր եկել: Բայց նախքան գերեզմանոց գնալն ինձ ահագին համոզում էին, իսկ ես շարունակում էի վախենալ, անչա՜փ վախենալ: Ջարդեցինք բանկան, լվացվեցի գերեզմանի վրա և վախս մի քիչ կարծես թուլացավ:

Վերադարձանք տուն: Արևը, անքաշ պանիրը լավաշի մեջ փաթաթած, ախորժակով ուտում էր, ինքնամոռաց: Նա հաճախ էր, իր ճամփից բեզարած, մեր տուն գալիս՝ մի կտոր հաց ուտելու և գլխով անցած-դարձածը ևս մեկ անգամ մորս պատմելու: Նա միակ ասֆալտապատ ճամփի տիրուհին էր: Մանրամասն գիտեր, թե ճանապարհի որ մասում ինչ փոս կա, ինչ քարեր են ընկած կողքի խանդակներում, ինչ փուշ և ինչ խոտ է աճում ճանապարհի աջ ու ձախ կողմերում: Ճանաչում էր իր ճամփով անցնող  գրեթե բոլոր վարորդներին, վարորդներն էլ՝ իրեն: Դա իր աշխարհն էր. նույնքան բնական, ինչքան մեր սարերն ու ծովը, ինչքան մեր գյուղը հարևան գյուղին  կապող ծերացող ճանապարհը:  Գրեթե ամբողջ կյանքն այդ ճանապարհին էր անցել: Մի անգամ Արևին իր մոտ է կանչում ճամփաբաժնի պետը, խոսեցնում երկար-բարակ, ձեռքերը տրորում, սպառնում, որ աշխատանքից կհանի, և Արևը կոտրվում է: Պատմում էր այդ մասին մի տեսակ վհատ ու մի տեսակ հպարտ: Նայում էր կրծքերին ու ասում. «Է՜հ, էսպես անտեր էլ պիտի գերեզման մտնեք՝ սրա նրա ձեռքն ընկնելով»:

Ջարդված բանկան երևի այնքան էլ շատ չէր ազդել ինձ վախեցնող չարքերի ու սատանաների վրա, որովհետև անընդհատ գերեզմանոցից էի խոսում: Մայրս ինձ որոշեց տանել Մամե Օլոքի մոտ. «Նարեկ անի, մեռնեմ նրա զորությանը»:

Հին, կավածեփ մի տուն էր: Պատի մեջ մի խորշ կար, մեջը՝ խաչքար՝ մոմից սևացած, տակը շուշպաներ էին ու նկարներ: Ես երբեք մենակ չէի համարձակվի մտնել այդ տունը, ուր ամեն մի իր խորհրդավոր էր, վախենալու: Այդ տանը Օլոքն ապրում էր անհիշելի ժամանակներից: Ոսկրոտ մատներ ու դեմք ուներ, աչքերը նայում էին սուր, փշաքաղող հայացքով: Ո՜վ գիտե, թե աղջիկ ժամանակ ինչ անուն է ունեցել: Նա այնքան  ծեր էր, որ թվում էր, թե մեր գյուղից չէ: Մամե Օլոքը մենակ էր ապրում ու բոլորի հետ: Նա մի անգամ ինձ արդեն շատ ճչացրել էր՝ դուրս ընկած մատս տեղը գցելով: Այնքան շոր կար հագին, որ երևի չէր հասցնում քնելուց առաջ լրիվ հանել: Պատմում էին, թե ինչպես մի օր, երբ Սևանից ուժեղ քամի է փչել, խոտերն ու արտերը կպցրել գետնին, մի ծեր կին է մտել Օլոքի տուն, նրան խնդրել և տարել, որ կտրի իր թոռնիկի պորտը: Մթնշաղի մեջ շատերն էին տեսել երկու պառավին, որ գնում էին «սատանու քամուց» քշված: Որպես վարձատրություն՝ ծեր կինը Մամե Օլոքի գոգնոցի մեջ սոխի կճեպ է լցնում, որը ճանապարհին Մամեն թափում է: Մի կճեպ մնացած է լինում  գրպանում, որը տանը զրնգոցով ընկնում է երկաթյա թոնրասալին: Պարզվել է՝ ոսկի է, իսկ ծեր կինը մեր Գհոռների սատանան է եղել: Այդ դեպքից հետո գյուղում բոլորն ասեղ էին պահում մոտները, որ եթե սատանան նորից գա, ասեղով «կապ գցեն» նրան ու իրենց քեֆին աշխատեցնեն:

Օլոքը խմորի տաշտաքերիկը տաքացրեց թոնրի մեջ, մոմը դրեց վրան, որը հալվեց ու թափվեց ջրով լի ամանի մեջ: Հնարավոր է, որ նա  դրանով հավի ճուտիկներին էր ջուր տալիս: Մոմը ջրի երեսին սառեց, ու պարզ երևացին սատանաները: Մամե Օլոքը սկսեց վախս բռնել՝ աղոթքներ մրմնջալով ու քթիս տակ թափ տալով վախ բռնելու երիզը, որն իր աղջկա հին շորերից էր երևի կտրել: Դանակով խազելով գետինը, խաչեր դնելով՝ նա երկար աղոթեց: Աղոթած դանակը պիտի դրվեր իմ գլխատակին: Հետո ես համբուրեցի գիրքը, խմեցի ամանի միջի գոլացած ու անհամ ջուրը:

Տուն եկանք: Իսկ վախը... մնաց գյուղում: Բայց այն միշտ ուղեկցեց ինձ:

ՎԱՉԱԳԱՆ Ա. ՍԱՐԳՍՅԱՆ