ՀԱՅԵՐԵՆԸ ԱՓԻ ՄԵՋ

ՀՆՉՅՈՒՆԱԿԱՆ ՀԵՏԱՔՐՔՐԱՇԱՐԺ ՁԵՎԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Լեզվում հաճախ տեղի են ունենում անկանոն հապավումներ, որոնք արդյունք են սղման և կրճատման: Զանազան շատ գործածական բառեր կարճվում են: Այսպես. ասպապետ-ը դառնում է ասպետ, ծխահան-ը՝ ծխան, ճարտարասան-ը՝ ճարտասան և այլն:

Հետաքրքիր են նաև անձնանունների կրճատումները. Աստվածատուր-ը դառնում է Ասատուր, Աստուր, Աստիկ, Ծատուր, Ատուր, Ծատի:

Խաչատուր-ը՝ Խաչիկ, Խաչի, Խեչո, Չատո, Չատի:

Կարապետ-ը՝ Կարպիս, Կարո, Կրպե, Կրպո:

Մարտիրոս-ը՝ Մարտիկ, Մըդո, Մըդի, Միդի, Միտի:

Մկրտիչ-ը՝ Մուկուչ, Մակի, Մկո, Մկըր, Միկիչ, Մակիչ:

Հովհաննես-ը՝ Օհան, Օնիկ, Հանես, Ավանես, Ավան:

Ստեփանոս-ը՝ Ստեփան, Տեփան, Սեփան, Սեփո, Փանոս:

Այսքան տղամարդու անուն կրճատեցինք, կրճատենք գոնե մեկ կնոջ անուն. Եղիսաբեթ անձնանունը դառնում է Էլիզա, Էլիզ, Լիզա, Իզաբելլա, Զաբել, Սաբեթ, Էխսա, Էխսո, Եղսո, Բելլա, Լիզիկ և այլն:

Հայերենում կրճատման հետաքրքիր օրինակ է, երբ ցտեսություն բառի փոխարեն ասվում է՝ ցը:

Ներկայացրինք, թե ինչպես մի բառից հնչյունափոխության հետևանքով ստացվում է մեկ այլ բառ, որը գրեթե անճանաչելիորեն տարբերվում է ելակետային բառից: Թվում է, թե երբեմն այդ օրենքները մտացածին են: Սակայն այդպիսի հնչյունափոխություններ տեղի են ունենում նաև այսօր, մեր աչքի առաջ:

Շատ բառեր արագախոսության հետևանքով կրճատվում են. որովհետև-ը դառնում է որտև, հետաքրքիր-ը՝ հետարքիր, շնորհավորել-ը՝ շնավորել,նախագահ-ը՝ նախագա, որպեսզի-ն՝ որպիսի, կլինի-ն՝ կլնի, երթալ-ը՝ էթալ և այլն:

Բայց ավելի զավեշտալի հնչյունափոխություններ են կատարվում, երբ ռուսերեն բառը հարմարեցնում ենք մեր արտասանությանը և անճանաչելիորեն փոխում: Օրինակ, բարբառներում шоссе-ն դարձել է շոշ, коромысло-ն՝ կրամուզ, Саша-ն՝ Շաշիկ, полуось-ը՝ պոլոս, очередь-ը՝ օչեր, объездчик-ը՝ ալբեշիկ, подшипник-ը՝ պաչևնիկ, оглобля-ն՝ ակլոպի, և գյուղացիները հանգիստ ասում են՝ ակլոպի, կարծես 1000 տարի այդպես են ասել իրենց պապերը:

Բոլորիս հայտնի «պահմտոցի» խաղի ժամանակ ասում ենք թու զափսեխ: Սա ռուսերեն за всех արտահայտությունն է: Կամ երեխաները հաշվում են ալա-բալանիցա: Սա ևս ռուսերեն Алла баловница արտահայտության աղավաղումն է: Նույն բանն է տեղի ունեցել հանրահայտ գործագործ գնդակախաղի պարագայում. դա ռուսերեն город за город արտահայտության աղավաղումն է:

Կրճատման և հապավման մի զարմանալի օրինակ է հատկապես երեխաների բառապաշարում գործածվող, երդում արտահայտող մմզ-պպզարտահայտությունը: Թվում է մամա, պապա բառերից առաջացած անհեթեթ մի բան է: Սակայն, պարզվում է, որ մմզ-պպզ արտահայտությունը հմզ-պտչհապավման աղավաղված «ողորկված» տարբերակն է: Իսկ ինչ է նշանակում հմզ-պտչ: Սա մի ահավոր երդում է, անեծք այն մարդու հասցեին, ով խարդախ կլինի, չի պահպանի խաղի կանոնները, կխախտի պայմանավորվածությունները, չի կատարի խոսքը և այլն: ՀՄԶ-ՊՏՉ «հորից մորից զրկվի, պատի տակին չորանա». ահա այսպիսի զորեղ երդում:

Յուրօրինակ հապավում է 20-րդ դարի 50-ական թվականներին ծնված և մինչև օրս գործածական պշը անել արտահայտությունը: Այսօրվա սերնդին այս արտահայտությունը ոչինչ չի ասում: Իսկ սրա ծնունդը շատ հետաքրքիր պատմություն ունի: Նշված ժամանակներում սեփական ավտոմեքենաների պետական համարանիշը սկսվում էր ռուսերեն ПШ տառակապակցությամբ, ասենք՝ ПШ 31-12: Դա միակ համարանիշն էր, որ սեփականություն էր նշում: Եվ ժողովրդի մեջ առաջացավ պշը անել արտահայտությունը, այսինքն՝ որևէ բան սեփականել: Օրինակ՝ «Գրիչը պշը արեցի», «Կոշիկները պշը արեցի» և այլն:

ՎԱՉԱԳԱՆ Ա. ՍԱՐԳՍՅԱՆ