ՊԱԼԸ

Մի գյուղ` մի դարբին, երկու, երեք գյուղ` մի դարբին Ադիբեկ: Տուն չկար, որտեղ ափեր Ադիբեկի ձեռքով շինած մի իր չլիներ: Դռան ծխնիներ, թոնրի շիշ, խաչերկաթ, մոխրահան տաշտաքերիկ, մանգաղ, շղբիկ, շան փշփշոտ վզնոց, որ գայլերը չկարողանան խեղդել, լծի սամի և հազարավոր տարիների շունչը պահած այլևայլ իրեր:

Դարբինն էլ, թվում էր, հազար տարի է, ինչ եկել ու ապրում է Սևանա լճի ափին: Թավ բեղերով, թիկնեղ, ժպտացող աչքերով, գյուղական չարքաշ կյանքով ապրող, սակայն արժանապատիվ չարքաշ կյանքով ապրող, բոլորին հասնող, առակախոս ու հեքիաթասաց սուր լեզու ունեցող: «Ափեր Ադիբեկի խոսքը մի փութ մեղրով չի ուտվի»,– ասում էին գյուղացիք: Գյուղը ձևեր թափելու տեղ չէ. ոչ ժամանակ կա, ոչ էլ անհրաժեշտություն, սակայն, բան է, մեկը փորձեր գլուխ գովել, մեծի հարգը չպահել, ցուցամոլություն աներ, իջնում էր խոսքի խարազանը ու դաղում անխնա: Տեղին, դիպուկ, ջախջախիչ` իր մուրճի նման, որ իջնում էր զնդանին: Թիկնեղ էր, բայց աժդահա չէր, սակայն այդպիսին էր թվում իր դարբին լինելու ու ծանր խոսքերի պատճառով: Ժպտուն աչքերը կայծակում էին, ու քչերն էին դիմանում հայացքին: Զնդանի վրա երկաթն էր մուրճով ծռում, ցուցամոլություն անողին խոսքով էր ծռում:

Գյուղի էն մարդկանցից էր, որից բոլորը քաշվում էին, եթե չասեմ` երկյուղում, ես էլ բոլորի հետ, թեև տան փոքրն էի` տաշտաքերիկը, ութերորդ երեխան, սիրելին:

Դարբին Ադիբեկը

Գյուղից ունևոր մեկը, ինքն իր վրա զարմացած, քիթը ցից, մի քիչ էլ հղփացած, մի գործ անելու համար պայմանավորվում է հորս հետ: Հետո մտածելով, որ պայմանավորված փողը շատ է, ասում է, որ մի հատ էլ խաչերկաթ կսարքես, մի հատ էլ մանգաղ, մի հատ էլ… «Մի հատ էլ կգամ կնկադ կլողացնեմ ու մեջքը լա՛վ կտրորեմ»,– ասում է ուստա Ադիբեկն ու թքում հեռանում:

Ապրուստի սակավություն միշտ էլ կար: Մեկ-մեկ էլ քար էր կտրում գյուղի չնգլների քարհանքից: Չնգլները մեծ-մեծ, իրար վրա կիտված հսկայական քարերի` պալերի դաշտեր էին, կապույտ որձաքարի դաշտեր` մոռի թփերով ու փայլփլող սարդոստայններով շրջապատված:

Ամբողջ գյուղն այդ քարհանքերից էր քարեր կտրում, տներ շարում: Հայրս ու հարևան գյուղի Հակոբը միասին քար էին կտրում: Ես մի 10-11 տարեկան երեխա էի: Մայրս մի կուժ թան, կաղամբի թթու, աղացած կարմիր պղպեղ, խաշած կարտոֆիլ, հաց ու պանիր փաթաթեց սփռոցի մեջ ու տվեց ինձ, որ տանեմ հասցնեմ քարհանք:

Առաջին անգամ չէր: Քարհանք գնալը ուրախություն էր: Պալերը մեջտեղից կիսելը մի հեքիաթ էր, որին ակնապիշ նայում էի, ու մինչև հիմա քարը բացվելու ձայնը ականջներումս է:

Այս անգամ էլ մի հսկայական պալ էին նշել հերս ու Հակոբը, ոնց որ ոտները կապած մի տան չափ գոմեշ: Քարը կիսելու համար հայրս հատուկ բրիչներ, երկաթե սեպեր ու նեղլիկ թիթեղներ էր պատրաստում: Նախ որոշում էին քարի «երակը»: Սա ամենակարևորն էր: Ըստ երակի բրիչներով իրարից մի թիզ հեռավորության վրա փորում էին փոքրիկ փոսեր: Փոսերի մեջ դրվում էր երկուական թիթեղ, թիթեղների արանքում` երկաթե սեպը: Այդպես մի 10-15 փոսիկ էր փորվում: Հետո մուրճով հերթով սկսում էին խփել սեպերին` մի ծայրից մյուսը և հակառակը: Ամեն զարկից հետո ականջ էին դնում: Պետք էր շատ զգույշ լինել. մեկ էլ տեսար պալը բացվեց ու ամեն ինչ, բացողին էլ հետը, տակովն արեց:

– Հո՛պ, բացվում ա՛,– գոռում էր հայրս և սեպին ուժգին խփելով` թռչում մի կողմ:

Քարը բացվում էր` ծլը՛նգ-ծլը՛նգ, ձայնը փռվում էր կապտավուն քարի նոր բացված, կուսական, միլիոն տարի արև չտեսած կողերին: Բուրմունք կար օդում, տագնապ ու հրճվանք: Մուրճի քանի՛-քանի հարված էլ ես եմ հասցրել սեպերին` ահ ու դողով սպասելով քարի բացվելուն:

Այսօր էլ ամենայն մանրամասնությամբ հիշում եմ մեջտեղից կիսված քարերը, որոնք հետո կտրտվում էին ու դառնում շարի քար: Հիշում եմ հորս, որը մի հսկա պալ էր, ու պատերազմը, չարքաշ կյանքը, հիվանդությունները սեպերի պես խրվեցին, ու հերս ճաքեց, հուշ դարձավ գյուղի մարդկանց, քարերի ու երկաթի հիշողության մեջ:

Այսօր էլ տեսնում եմ Հայաստան երկիրը, որ մի մեծ պալ է, որի վրա բրիչներով փոսեր են բացում. խոցելի տեղերն են գտել` ընտանիք, լեզու, դպրոց, հավատ, ավանդություններ, երգ, պար, պատմություն, թատրոն, բանակ, հող, ջուր: Ու փորում են դրանք, սեպերը դրել են ու ականջները ձայնի, հերթով խփում են սեպերին, սեպերը հերթով մխրճում են Հայաստանի սիրտը:

Դիմանո՞ւմ ես, ախպերս:

ՎԱՉԱԳԱՆ Ա ՍԱՐԳՍՅԱՆ