Հայերենը ափի մեջ

Հայերեն զանազան բառերի հետաքրքրաշարժ ստուգաբանություններ, որոնք վերցված են Վաչագան Ա. Սարգսյանի «Հայերենը ափի մեջ» գրքից:

ՏԻՐ ԱՍՏՎԱԾԸ ԵՎ ՏՐԵ ԱՄԻՍԸ


Հայերս զարմանալի ենք. երևի միակ ազգն ենք, որ ունենք գրի աստված՝ Տիր: Ունեցել ենք նաև մեր ամսանունները, որոնց շարքում է նաև տրե ամսանունը:
Տեսնենք, թե այս տրե բառն ինչպես է մեկնաբանվում հայոց լեզվի բառարաններում և առանձին մեկնիչների կողմից։
Նախ ասենք, որ «Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարանում», տարօրինակորեն, այս բառն ընդհանրապես չկա։
Ըստ «Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի» բառարանի, տրէ-ն հայոց ամսանուն է՝ նոյեմբեր-դեկտեմբերի միջև։ Այստեղ ստուգաբանությունը կապվում է ցերեկները կարճանալու և գիշերները երկարելու հետ։
Ըստ Գրիգոր Տաթևացու, տրէ բառը պարունակում է տիրոջ խորհուրդը. այդ ժամանակ Աստված տիրեց արարածներին։
Ստ. Մալխասյանցն իր «Հայերեն բացատրական բառարանում» գրում է, որ տրէ բառն առաջացել է պահլավերեն tir բառից, որն այնտեղ նշանակում է արեգակնային չորրորդ ամիսը։ Ըստ անշարժ տոմարի, համապատասխանում է նոյեմբերի 9-ից մինչև դեկտեմբերի 8-ը ժամանակամիջոցին։
Հայկական հանրագիտարանում կարդում ենք.
ՏՐԵ - հայկական հեթանոսական տոմարի չորրորդ ամիսը։ Կապվում է Տիր աստծու անվան հետ։
Ինչպես գիտենք, Տիր աստվածը հայոց մեջ դպրության, պերճախոսության, գիտությունների և արվեստների աստվածն էր։ Համարվել է Արամազդ աստվածահոր ատենադպիրն ու սուրհանդակը, մարդկանց ճակատագրի գուշակն ու երազների մեկնիչը, ննջեցյալների հոգիները անդրշիրիմյան աշխարհ ուղեկցողը, նրանց չար ու բարի գործերի գրանցողը։ Տիրի տաճարը գտնվում էր Վաղարշապատի և Արտաշատի միջև: Նա գրող էր. մատյանում գրում էր մեռնողների անունները: Եվ երբ ասում ենք՝ գրողը քեզ տանի, ցանկանում ենք, որ Տիրը մարդու անունը գրի իր մահվան մատյանում:
Աստծու անունը ծագում է հնդեվրոպական նախալեզվի տիրէ բառից. այն նշանակել է «փայլել, երևալ», որից ցեղակից լեզուների մեջ զարգացել են «օր, երկինք, աստված» իմաստները: Հայերենում այդ արմատից են ծագել նաև տիվ բառը և Տիր աստծու անունը: Տիրը նախապես եղել է ընդհանրապես աստված, բայց հետագայում ավելի հզոր աստվածների՝ Հայկի, Արամազդի պաշտամունքի հետևանքով դարձել է գիտության և ճարտարության աստված:
Տեսնենք, թե ինչ կապ կա Տիր աստծու և հին հայկական տրէ ամսանվան միջև, որը հայոց չորրորդ ամսվա անունն է: Կարծիք կա, որ դեռևս հեթանոս Հայաստանում դպիրները կախարդական, մոգական բանաձևեր էին գրում, գիր էին անում, գրող էին: Այդտեղից էլ առաջացավ ժողովրդի վախն ու ակնածանքը գրողների նկատմամբ, նրանց ամենազորության նկատմամբ. չէ՞ որ նրանք կարող էին գիր անելով տնօրինել բախտն ու ճակատագիրը: Այդպես գրողները աստիճանաբար ժողովրդի աչքում աստվածացվեցին: Եվ դարերի ընթացքում առաջացան գրողը քեզ տանի, գրողի ծոցը գնաս դարձվածները:
Տիր աստծու և տրե ամսանվան կապը դեռևս 19-րդ դարում նշել է անվանի հայագետ Հյուբշմանը, սակայն այդ ստուգաբանությունը մերժվել է Հր. Աճառյանի կողմից։ Ըստ նրա «Հայերեն արմատական բառարանի»՝ տրէ բառն առաջացել է պահլավերեն tir բառի գավառական մի ձևից։
Իսկ Էդ. Աղայանը դժվարընդունելի է համարում այդ ստուգաբանությունը, պատճառաբանելով, որ հին հայոց ամսանունները սեռական հոլովով են կազմված՝ քաղոց, մարգաց և այլն: Այսպես պետք է մտածել նաև տրէ ամսանվան մասին և համարել այն սեռական հոլով: Այսինքն՝ Տրէ ամսանունը ներկայացնում է մեր Տիր աստծու անվան սեռականը, և նշանակել է «Տիրի ամիս»:
Տիր աստծու անունից են առաջացել նաև հայերեն Տիրիդատ (Տրդատ) «Տիրի ընծա», Տիրան «Տիրից ծնված» և այլ անուններ: