ՀԱՅԵՐԵՆԸ ԱՓԻ ՄԵՋ

Հայերեն զանազան բառերի հետաքրքրաշարժ ստուգաբանություններ,

որոնք վերցված են Վաչագան Ա. Սարգսյանի «Հայերենը ափի մեջ» գրքից: 

ԲԱՐՈՎ ԵԿԱՐ, ԱՄԱՆՈՐ
Հայերս Նոր տարվա սկիզբը նշելու համար գործածել ենք և հիմա էլ գործածում ենք նավասարդ, ամանոր, կաղանդ, տարեգլուխ, տարեսկիզբ, տարեմուտ և, վերջապես, նոր տարի բառերը: Սրանցից մեզ համար առաջին հայացքից հասկանալի չեն նավասարդ և կաղանդ բառերը: Այժմ մանրամասն անդրադառնանք դրանց թե՛ ստուգաբանությանը, թե՛ պատմությանը:
Նավասարդ – հին հնդկերեն նավա-սարատա, պարսկերեն նավասարհատու՝ «նոր տարի»: Հին հայկական տոմարի առաջին ամիսը` նավասարդը, ավետել է նոր տարվա սկիզբը: Հայկ Նահապետը մեր թվարկությունից առաջ 2492 թվականի օգոստոսի 11-ին սպանել է Բելին: Այդ ժամանակներից էլ հայերը նոր տարին սկսել են տոնել օգոստոսի 11-ին: Որոշ աղբյուրներ համարում են, որ Նավասարդը եղել է Հայկի առաջին որդու անունը: Կա նաև այսպիսի ստուգաբանություն՝ Նավասարդ՝ «նավաստ ավարտ», այսինքն՝ «նավելը ավարտվեց, ջրհեղեղը վերջացավ»: Նավասարդի առաջին օրը համարվել է հայոց սրբազան տարեգլուխը: Ուխտավորները՝ ժողովուրդը, զորքը, արքունիքը, իշխանական տները, հոգևորականությունը տոնել են Նոյ Նահապետի և Ջրհեղեղի, Արամազդ աստվածահոր, Անահիտ դիցամոր հիշատակները: Տոնահանդեսներն ուղեկցվել են զոհաբերություններով, փոխադարձ նվիրատվություններով, խրախճանքներով, երաժշտությամբ, երգերով, պարերով, թատերախաղերով, ռազմախաղերով, զանազան մրցություններով, գուշակություններով և այլն: Այդ մեծ տոնահանդեսի հիշատակը մնացել է Արտաշես թագավորի այս խոսքերում.
Ո՜ տայր ինձ զծուխ Ծխանի,
Եւ զառաւօտն Նաւասարդի.
Զվազելն եղանց և զվարգելն եղջերուաց.
Մեք փող հարուաք և թմբկի հարկանէաք,
Որպէս օրէն է թագաւորաց:
Բնականաբար, Ձմեռ պապի և Ձյունանուշիկ չեն եղել: Դրանք ավելի ուշ մտան մեր մեջ: 18-րդ դարում Սիմեոն կաթողիկոսի տոմարով հունվարն ընդունվեց որպես նոր տարվա սկիզբ: Իսկ ավելի վաղնջական ժամանակներում հայերը նոր տարին տոնել են գարնանային գիշերահավասարի օրը՝ մարտի 21-ին: Կապվում է նաև մշտապես մեռնող և հարություն առնող Արա աստծու պաշտամունքի հետ: Գիտնականների մի մասը պնդում է, թե Նավասարդ ամիսը համապատասխանում է այսօրվա մարտ ամսին:
Կաղանդը հնում գործածվել է «ամսամուտ, ամսագլուխ, տարեգլուխ» նշանակություններով: Բառն այժմ արևմտահայերն են գործածում և միայն «տարեգլուխ, ամանոր» նշանակությամբ: Փոխառված է հունարեն կալենդաե «ամանոր, ամսամուտ» բառից, որը ծագում է calo՝ «կոչել» բայից: Մեզանում գործածական է նաև կաղանդացոյց բառը, որ նույն կալենդարն է, այսինքն՝ օրացույցը: Հետաքրքիր է, որ աքաղաղ բառի արմատն է հնխ. kel («կանչել») բայը: Հայերենում կար քալ՝ «կանչել» բայը, որ նույն քաղ-ն է, կրկնությամբ՝ քաղքաղ՝ աքաղաղ: Ստացվում է, որ օրը բացում է աքաղաղը, ամիսը՝ աքաղաղը, տարին նույնպես՝ աքաղաղը:
Մյուս բառը ամանորն է, որ կազմված է հայերեն ամ «տարի» և նոր բառերից: Երբեմն շփոթում են արմատները, և, բառը կարծելով օր բառից, գրում են ամանօր, որն, իհարկե, սխալ է:
Տարեգլուխ, տարեսկիզբ, տարեմուտ բոլոր բառերն էլ նշանակում են տարվա սկիզբը, նոր տարվա առաջին օրը:
Վերջում նշենք, որ ինչպես էլ կոչենք նոր տարին և գարնանը սկսենք, ամռանը, թե ձմռանը, թող բարի լինի այն մեր ժողովրդի համար, թող երկրագնդի ամեն մի պտույտի հետ իմաստության մի ծալք ավելանա մեր իշխանավորների ուղեղում և երջանկության մի նշույլ ավելացնի մեր ժողովրդի կենսասեր ու տագնապոտ սրտում: