ՀԱՅԵՐԵՆԸ ԱՓԻ ՄԵՋ

Հայերեն զանազան բառերի հետաքրքրաշարժ ստուգաբանություններ, որոնք վերցված են Վաչագան Ա. Սարգսյանի «Հայերենը ափի մեջ» գրքից

ՀԵՏԱՔՐՔԻՐ է` ՀԵ՞Տ, ԹԵ՞ ԵՏ

 

Ե՛տ եկեք…
Գարնան վարար գետ եկե՜ք,
Անցա՜ծ օրեր, խինդ ու սե՛ր,
Դարձե՜ք, իրար հետ եկե՜ք:                                  Հովհ. Թումանյան

Մեծն Թումանյանը գործածել է հետ և ետ բառերը, ընդ որում՝ իմաստային տարբերություն դնելով դրանց մեջ. հետ եկեք՝ «միասին եկեք», ետ եկեք՝ «վերադարձեք»: Տեսնենք, թե սրանք ի սկզբանե՞ տարբեր բաներ են եղել:

Նախ տեսնենք, թե որտեղից են եկել մեր այս հետ-ն ու ետ-ը: Հնդեվրոպական նախալեզվի ped արմատը տվել է հետ, յետ, ետ, իսկ նույն նշանակության pod արմատը՝ ոտ, ոտն:

Այսինքն, որքան էլ զարմանալի է, հետ բառը սկզբնապես նշանակել է «ոտք»: Այս նշանակությունը, հետո տեղի տալով ոտք բառին, ջնջվել է, բայց մնացել են նրանից ածանցված նշանակությունները՝ «հետք» (ոտքի կոխած տեղի նշանը), «ճանապարհ», «հետևից», «միասին», «միատեղ», «հետը»:

Օրինակ, արահետ լայն առումով նշանակում է «ճանապարհ»: Կազմված է այր և հետք բառերից: Գիտենք, որ այրը տղամարդն է, իսկ հետքը՝ մարդու ոտք կոխած տեղը: Այր բառը բարդվելիս տալիս է ար, ինչպես՝ արու, արի, արական: Իսկ երկրորդ բաղադրիչը՝ հետ, այստեղ իր սկզբնական իմաստով է հանդես գալիս, այն է՝ «ոտք»: Այսինքն՝ արահետ նշանակել է «տղամարդու ոտքի տեղ»: Հետ-ը ստացել է նաև ժամանակ արտահայտող նշանակություն. այսպես՝ առաջին հետ՝ «առաջին անգամ», միահետ՝ «մի անգամ», հետագա՝ «հետո եկող» և այլն: Այս զանազան առումներով են կազմված հետազոտել, հետամուտ, հետամտիկ՝ «փախչող թշնամու հետևից հետապնդելու համար ուղարկված զինվոր»: Այս վերջին բառը, կարծում եմ, պետք է իր լիիրավ տեղը զբաղեցնի ժամանակակից հայոց բանակի բառապաշարում, ինչպես նաև հետարածի բառը, որ նշանակում է «լրտեսելու համար գաղտնի հետևից գնալով»: Ինչպես ասացինք, հետ արմատի տարբեր ձևեր են ոտն, յետ, ետ: Ոտն արմատից է մեզ քաջածանոթ հետիոտն բառը, ինչպես նաև հոտնկայս (յոտնկայս) բառը:

Վերջինս, ինչպես գրաբարյան մեկ այլ բառ ևս՝ յոտնկելեաց-ը, նշանակում է «ոտքի կանգնած»: Սակայն մեր խոսակցական լեզվում շատ են չարչարում այս բառը՝ աղավաղելով մինչև անճանաչելիության աստիճան՝ ոտնկույս, ոտնկուց, հոտնկույս, ոտնկաց և այլն:

Յետ արմատից ունենք հիանալի մի բառ՝ հետուստ, որ նշանակում է «հետևը, կռնակը, հետևից, հետո, վերջը»: Նմանությամբ կարելի է ներուստ բառը գործածել ինտերիեր օտար բառի փոխարեն:

Հետաքրքիր է, որ վերնագրում նշված հետաքրքիր բառի կազմության մեջ նույնպես հետ (ոտք) արմատն է:

Ասվածից հետևում է, որ թե՛ ի սկզբանե և թե՛ այժմ երկվությունն առկա է, և հնարավոր էլ չէ իմանալ, թե երբ պետք է գրել հետ, երբ՝ ետ: Մնում է մի ճանապարհ՝ հետևել տերմինաբանական կոմիտեի որոշմանը, չնայած, այնուամենայնիվ, մի նրբերանգ կորչում է:

«Գրաբարի բառասկզբի յ հնչյունի՝ հետագայում հ-ի փոխվելու հետևանքով համանունների թվում առաջացել են նաև ետ նախադրության և յետ-ից առաջացած մակբայի արտասանական համանուններ»:

«Բարբառների ու արևմտահայերենի ազդեցությամբ վերջերս հետ (ետ) արմատը նաև գրվում և արտասանվում է ետ»:

«Այսուհետև հետ (ետ) արմատը ամենուրեք, անջատ թե բաղադրյալ, գրել և արտասանել հետ»:

Սրանք մեջբերումներ են տերմինաբանական կոմիտեի 1986 թ. սեպտեմբերյան որոշումից:

Այսինքն՝ մոտ երեք տասնամյակ է անցել այս որոշումն ընդունելուց հետո, բայց գրականության մեջ, մամուլում, բանավոր խոսքում դեռևս տարբերակվում են հետ-ը և ետ-ը:

Ինչպես ասացինք, այս բառը տարբեր լեզուներում առաջացել է հնդեվրոպական նախալեզվի pedo ձևից, որը ձայնային զանազան փոփոխություններով մտել է հնդեվրոպական լեզուների մեջ:

Այսպես. անգլերենում դարձել է foot, որից՝ ֆուտբոլ «ոտքի» գնդակ: Եթե մենք այսօր ֆուտ-ը փոխենք հայերեն ոտ-ով, կստանանք ոտբոլ, և քանի որ բոլ-ը նշանակում է նաև «կլոր, գունդ», ապա կարող ենք ոտբոլ-ը համարել հայերեն բառ և ֆուտբոլ-ի համարժեքը: